مدلهای جهانی حمایت از نخبگان و مقایسه آنها
نویسنده: دکتر ابوذر شهپری
مقدمه
نخبگان همواره موتور محرک توسعه کشورهای پیشرفته و در حال توسعه بودهاند. آنها با تولید دانش جدید، ارائه راهکارهای نوآورانه، پیشبرد فناوریهای کلیدی و تربیت نسل آینده متخصصان، نقشی تعیینکننده در ساخت آینده جوامع ایفا میکنند. اما قدرت تأثیرگذاری نخبگان زمانی بهطور کامل فعال میشود که در یک ساختار حمایتی هدفمند، سازمانیافته و پایدار قرار گیرند. یکی از مهمترین اهداف انجمن نخبگان در سراسر جهان نیز فراهمکردن همین ساختار حامیانه است.
کشورها برای جذب، حفظ و توانمندسازی نخبگان، مدلهای مختلفی را طراحی کردهاند. از حمایتهای مالی و زیرساختی گرفته تا نظامهای اقامتی، فرصتهای پژوهشی، تسهیلات شغلی و شبکهسازی بینالمللی. تفاوت این مدلها معمولاً ریشه در اقتصاد کشور، نیازهای راهبردی، سطح توسعه علمی و حتی فرهنگ مدیریتی دارد.
بخش اول: اصول و ضرورت حمایت از نخبگان در جهان
حمایت از نخبگان یک اقدام تزئینی یا صرفاً تشویقی نیست، بلکه یک «سرمایهگذاری استراتژیک» محسوب میشود. کشورهایی که امروز قدرت علمی و فناوری در جهان هستند، سالها قبل این واقعیت را درک کرده و زیرساختهای خود را متناسب با آن توسعه دادهاند.
۱. نقش نخبگان در اقتصاد دانشبنیان
در جهان امروز که اقتصاد مبتنی بر دانش و فناوری است، نخبگان به عنوان ارزشمندترین سرمایه انسانی شناخته میشوند. آنها:
تولیدکننده علم نو
بنیانگذار شرکتهای فناور
ارائهدهنده راهحلهای پیچیده و تخصصی
آفریننده تکنولوژیهای تحولساز
هستند.
اتحادیه اروپا بارها اعلام کرده که هر یک نخبه میتواند دهها فرصت شغلی پایدار ایجاد کند. همین موضوع باعث شده بسیاری از دولتها بودجه ویژهای برای برنامههای نخبهپروری اختصاص دهند.
۲. چالش مهاجرت نخبگان
یکی از مهمترین دلایلی که کشورها به سمت ایجاد مدلهای حمایتی قوی حرکت کردهاند، جلوگیری از «فرار مغزها» است. کشورهایی مانند ایران، هند، مصر و برخی کشورهای آفریقایی سالها از خروج نخبگان رنج بردهاند، در حالی که کشورهایی مانند کانادا، استرالیا و آلمان با مدلهای جذاب حمایتی، در جذب این نخبگان موفق بودهاند.
۳. ضرورت وجود ساختارهای سازمانی مانند انجمن نخبگان
در بسیاری از مدلهای جهانی، وجود تشکلها و سازمانهای تخصصی مانند انجمن نخبگان، ستون اصلی نظام حمایتی است. این ساختارها کارکردهایی مانند:
شبکهسازی
هدایت پژوهشی
حمایت از ایدهها
ایجاد ارتباط با صنعت
تسهیل مهاجرت معکوس
تقویت هویت نخبه
ایفا میکنند.
بخش دوم: مدلهای جهانی حمایت از نخبگان
در این بخش وارد بررسی دقیق مدلهای جهانی میشویم. هر کشور بر اساس نیازها، سیاستها و توان خود، ساختار متفاوتی ایجاد کرده است. اما همه این مدلها چند ویژگی مشترک دارند:
پایداری، هدفمند بودن، مشارکت دولت و خصوصی، و تمرکز بر اثرگذاری نخبگان.
۱. مدل آمریکا: بزرگترین اکوسیستم نخبهمحور جهان
ایالات متحده یکی از پیشرفتهترین و کارآمدترین مدلهای حمایت از نخبگان را دارد. این مدل بر سه پایه مهم استوار است:
الف) دانشگاهها به عنوان مرکز نخبهپروری
دانشگاههای آمریکا مانند MIT، Harvard و Stanford خود بزرگترین جذبکننده و تولیدکننده نخبگان هستند. بودجه تحقیقاتی سالانه این دانشگاهها گاهی از بودجه برخی دولتها نیز بیشتر است.
ب) حمایت مالی گسترده
گرنتهای پژوهشی ملی
کمکهزینههای بنیادهای خصوصی
بورسیههای کامل
امکان دسترسی به آزمایشگاههای پیشرفته
ج) ویزاهای مخصوص نخبگان
ویزای O-1 و EB-1 مسیرهای اقامتی ویژه نخبگان علمی و هنری هستند.
این مدل در ترکیب با نهادهای حرفهای شبیه انجمن نخبگان باعث شده آمریکا مقصد اصلی مهاجرت استعدادهای برتر باشد.
۲. مدل چین: نخبهپروری با رویکرد ملی و بر اساس نیازهای کشور
چین طی دو دهه گذشته برنامههای گستردهای برای بازگرداندن و جذب نخبگان آغاز کرده است.
برنامههای مهم چین
طرح هزار استعداد (Thousand Talents Program)
جذب نخبگان چینی خارج از کشور با پیشنهادهای مالی و آزمایشگاهی بسیار جذاب.
ایجاد پارکهای علم و فناوری
پارک ژونگگوانسون (Silicon Valley چین) نمونهای از بهترین پلتفرمهای جهانی برای حمایت از نخبگان است.
حمایتهای مالی فوقالعاده
از حقوقهای بالا تا بودجههای سنگین پژوهشی.
چین ساختاری شبیه انجمن نخبگان را دارد که پژوهشگران را در قالب شبکهای بزرگ حمایت میکند.
۳. مدل آلمان: نخبهپروری مبتنی بر پژوهش صنعتی
آلمان بهجای تمرکز بر رقابت دانشگاهی، روی «پژوهش کاربردی» تمرکز کرده است.
ساختارهای مهم:
مؤسسه ماکس پلانک
بهترین مرکز علم پایه در اروپا.
مؤسسه فرانهوفر
پیشرو در علم کاربردی و همکاری با صنایع بزرگ.
ویزای ویژه نیروی متخصص (Blue Card)
که امکان اقامت سریع نخبگان را فراهم میکند.
در آلمان حمایتها بیشتر سیستماتیک و مبتنی بر ارتباط با صنعت است و تشکلهایی شبیه انجمن نخبگان نقش کلیدی در شبکهسازی دارند.
۴. مدل ژاپن: حمایت مبتنی بر پژوهش و نظم سازمانی
ژاپن با وجود اقتصاد قدرتمند، سالها با کمبود جذب نخبگان خارجی مواجه بود، اما اصلاحات گستردهای انجام داده است.
ویژگیهای مدل ژاپن
حمایت قوی از پژوهشهای بلندمدت
احترام فرهنگی به مقام علمی
ارتباط تنگاتنگ دانشگاه و صنعت
طرحهای جذب استعداد خارجی با حقوقهای بالا
ژاپن بیشتر بر «ثبات شغلی» تمرکز دارد تا جذب هیجانی و کوتاهمدت.
۵. مدل کانادا: جذابترین مدل مهاجرتی برای نخبگان
کانادا بیشترین انعطاف را برای جذب استعدادها دارد.
ویژگیهای مهم
برنامه اکسپرسانتری برای نخبگان علمی و فنی
امکان دریافت اقامت دائم در کمتر از یک سال
حمایت گسترده از استارتاپها
بورسیههای تحقیقاتی قابل توجه
وجود مراکز مشابه انجمن نخبگان در استانهای مختلف، شبکهسازی بسیار قوی ایجاد کرده است.
۶. مدل کرهجنوبی: نظام نخبهپروری مبتنی بر تکنولوژیهای راهبردی
کره جنوبی یکی از بهترین مدلهای آسیایی را دارد. دولت به دنبال تقویت استعدادها در حوزههای مشخص مانند:
هوش مصنوعی
الکترونیک
بیوتکنولوژی
صنایع دفاعی
برنامه BK21 کره یکی از بزرگترین طرحهای جهانی حمایت از پژوهشگران جوان است.
۷. مدل کشورهای اسکاندیناوی: نخبهمحوری همراه با رفاه اجتماعی
سوئد، نروژ و دانمارک بهجای تمرکز بر رقابت، ساختاری انسانمحور ایجاد کردهاند.
ویژگیها:
حمایت مالی پایدار
محیط آموزشی بدون فشار
فرصتهای تحقیقاتی آزاد
حداقل بوروکراسی
شبکههای حرفهای مشابه انجمن نخبگان
این مدل کمتر مهاجرتمحور و بیشتر «پرورشمحور» است.
بخش سوم: مقایسه مدلهای جهانی
در این بخش، کشورها بر اساس ۶ شاخص اصلی مقایسه شدهاند:
1. بودجه مالی مستقیم
2. زیرساخت پژوهشی
3. فرصت شغلی و صنعتی
4. برنامههای جذب بینالمللی
5. مدیریت تشکلهای نخبهمحور مانند انجمن نخبگان
6. نوآوری و اثرگذاری جهانی
در تمام کشورها، وجود ساختارهایی مانند انجمن نخبگان باعث:
افزایش ارتباط نخبگان
حمایت از ایدهها
بهبود هویت حرفهای
همکاری بینالمللی
میشود.
۲. تمرکز بر نیازهای راهبردی
کشورها باید حمایتها را به سمت حوزههایی هدایت کنند که بیشترین ارزش اقتصادی و اجتماعی ایجاد میکنند.
۳. ایجاد مسیرهای اقامت یا شغلی پایدار برای نخبگان خارجی
این کار باعث انتقال دانش و تبادل تکنولوژی میشود.
۴. حمایت از استارتاپهای نخبهمحور
نوآوری زمانی شکوفا میشود که نخبگان بتوانند ایدههای خود را تجاری کنند.
۵. کاهش بوروکراسی و افزایش سرعت خدمتدهی
بوروکراسی سنگین بزرگترین عامل فرسایشی برای نخبگان است.
بخش پنجم: نقش کلیدی انجمن نخبگان در مدلهای جهانی
در این مقاله تاکنون بهصورت پراکنده به نقش انجمن نخبگان اشاره شد. در این بخش نقش آن را در یک نگاه جامع بررسی میکنیم.
۵ دلیل اهمیت انجمن نخبگان
1. مرجع اصلی شناسایی و ارزیابی استعدادها
2. شبکهسازی داخلی و بینالمللی
3. حمایت از پژوهشهای کاربردی و نوآورانه
4. پیوند نخبگان با صنعت و اقتصاد
5. تسهیل حمایتهای دولتی و خصوصی
در اغلب کشورها، انجمن نخبگان نقش پل میان نخبگان و دولت یا صنعت را ایفا میکند. همین نقش موجب شده نام انجمن نخبگان در اکثر گزارشهای استراتژیک جهانی دیده شود.
در کشورهای پیشرفته، انجمن نخبگان نهتنها حمایت میکند، بلکه خود یک موتور محرک قدرتمند برای تولید فناوری، سیاستگذاری و حتی تجاریسازی ایدههاست.
پیشرفت کشورها وابسته به نخبگانی است که بتوانند دانش جدید تولید کنند، آینده صنعت را بسازند و چالشهای پیچیده را حل کنند. اما نخبگان بدون حمایت ساختاریافته نمیتوانند نقش واقعی خود را ایفا کنند. مقایسه مدلهای جهانی نشان میدهد که موفقترین کشورها، کشورهایی هستند که:
حمایت مالی پایدار دارند
مسیرهای شغلی و اقامتی شفاف برای نخبگان ایجاد کردهاند
پژوهش را به صنعت مرتبط میکنند
تشکلهایی فعال و اثرگذار مانند انجمن نخبگان دارند
و از جذب نخبگان خارجی به عنوان فرصت نگاه میکنند نه تهدید.
در نهایت، حمایت از نخبگان نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت راهبردی برای آینده هر کشور است.
